नाव...

'What's in a name' अर्थात 'नावात काय असतं' असं विल्यमपंत त्यांच्या 'रोमिओ ज्युलिएट' नाटकामधे म्हणून गेलेत. एकूणच पुण्यात रहाणारी माणसं, (रहाणारी म्हणजे जन्माला आल्यापासून रहाणारी, बाहेरून आलेले रेफ्युजी यात मोडत नाहीत), दुस-याचं विधान जगप्रसिद्ध असलं तरी त्याला तोडीसतोड काही सापडतंय का बघतात किंवा त्याला निरुत्तर करणारं काहीतरी शोधतात. आनंदीबाईंचा वारसा सांगत मी फक्तं 'अ' चा 'न' केला आणि प्रतिप्रश्न तयार. विल्यमराव, नावात काय नसतं?. गंमतीचा भाग सोडून देऊ. पण जन्माला आल्यावर सगळ्यात मोठं कार्य काय तर नाव शोधणे. लगेच शोधमोहीम चालू होते. आधी अभिमन्यू अवस्थेत असताना आपल्या कानावर चर्चा पडत असाव्यात पण नंतर लक्षात रहात नाहीत एवढंच. जन्माला आल्यापासून आपण परस्वाधीन असतो. आपल्याला काय हाक मारली तर आवडेल प्रश्नाचं उत्तर देण्याएवढी अक्कल आल्यावर खरंतर नाव ठेवायला हवं. पूर्वज किंवा मागच्या पिढीच्या कुणाचं नाव चिकटवून आठवण तेवती ठेवणं हे सगळ्यात सोपं काम.  

पत्रिका आली की शुभाक्षरानुसार शोधमोहीम चालू होते. काहीच्या काही अक्षरं असतात. एकाला ठा अक्षर होतं. त्यामुळे त्याचं नाव ठामदेव ठेवलं होतं. अर्थात देव आणि मंडळी नाराज होऊ नयेत म्हणून. आता गुगल याद्या देतं अर्थांसकट, कित्त्येक नावं ऐकलेलीही नसतात. पण श्रीमंतांच्या पोरांची असली तर त्याला अर्थ असतो. 'कीया', 'वालीनी' ही मुलींची नावं आहेत हे समजल्यावर मी हैराण झालो होतो. 'मी शोधली' असं मुलीच्या काकानी सांगितल्यावर मी म्यूट झालो होतो. तयार केली असं म्हणायचं असावं त्याला कदाचित. त्यांच्याकडे ऑडी आणि बीएमडब्ल्यू होती त्यामुळे नाव काय का असेना. पण काळानुसार नावं बदलत जातात. पूर्वी देवलोक चार्टला अग्रभागी असायचे. बाप्यांसाठी शंकर, मारुती, राम, कृष्ण, विष्णू आणि इतर देवलोक, मुलींसाठी देव्या, फुलांची, नद्यांची नावं असायची. राम, श्रीराम, सीताराम, आत्माराम, जगन्नाथ, विष्णू, विठ्ठल, बाळकृष्ण, बळवंत, श्रीकृष्ण, राधाकृष्ण, शंकर, महादेव, हनुमान, मारुती, बजरंग, मग देवांचे इतर नातेवाईक यायचे, लक्ष्मण अँड ब्रदर्स, बलराम, मेघनाद, अभिमन्यू. मुलींसाठी सीता आणि तिची अनेक नावं, देव्यांमध्ये अंबा, लक्ष्मी, रेणुका, गौरी, नद्यांमध्ये गोदा, कृष्णा, भीमा, कावेरी, इतर नातेवाईकमधे कौसल्या, द्रौपदी, उर्मिला, राधा, सत्यभामा, रुक्मिणी, फुलांमध्ये सुमन, सरोज, पुष्पा, गुलाब. कमतरताच नव्हती. 

रावण, बिभीषण, कुंभकर्ण, दु पासून चालू होणारी शंभर कौरव नावं, वाली, सुग्रीव, गांधारी, कुंती, माद्री, मंथरा, कैकयी, शिशुपाल नावं काही माझ्या ऐकण्यात नाहीत. कौरवांना एकुलती एक बहीण होती दु:शला, ती जयंद्रथाची बायको होती (त्या रवी शास्त्रीच्या वडिलांचं नाव जयंद्रथ आहे) पण तुम्ही कोणत्या पार्टीत आहात त्याप्रमाणे तुमच्या नावाला किंमत असते हे तेंव्हापासून आहे. पूर्वी घरात दिवाळी अंकासारखी दरवर्षी पोर व्हायची त्यामुळे आत्याच्या, मावशीच्या, आजीच्या आवडीचं नाव एकेकाला देता यायचं. बाळाला आणि त्याच्या आईला कोण विचारतंय तेंव्हा. मग ती आई आपली तिच्या आवडीचं नाव लाडानी हाक मारायची. विनासायास देवाचं नाम (आपलं नाव असतं, देवाचं नाम असतं, संपला विषय) घेतलं जातं हाक मारताना म्हणून देवादिकांची नावं ठेवली जायची . पण म्हटलं ना आर्थिक परिस्थितीनुसार नाव बदलतं. रामचा रामभाऊ होतो किंवा राम्या होतो. मनोहरला पंत चिकटतं नाहीतर मग मन्या होतो. तुमची पत ठरवते तुमचं नाव किती पूर्ण हाक मारायचं ते. बाळ्या, पैसे असतील तर बाळासाहेब होतो आणि दरारा असेल तर 'बाळ' हे सुद्धा नाव चालतं मग. :)

काळानुसार नावं बाद होतात. आमच्या एका मित्राला त्याचं नाव वासुदेव असल्याचा भयंकर राग होता. घसघशीत नावं केंव्हाच बाद झाली. पद्मनाभ, पद्माकर, जानकीदास, द्रुष्टद्युम्न, सात्यकी, मदन, बब्रुवाहन, हणमंत, श्रीकृष्ण, सीताराम, वामन, केशव, आत्माराम, पुरुषोत्तम, अच्युत, बाळकृष्ण, धोंडो, दत्तो, गोदावरी, द्रौपदी ही नावं आता दुर्मिळ. नविन नावं जास्ती आकर्षक आहेत. इरावती, प्रियदर्शिनी, संजीवनी, इंदिरा, मल्लिका, प्रियंवदा ही नावं मला कायम आवडत आलीयेत. ती ग्रेसफुल वाटतात मला. पण आता सगळं कमीतकमी शब्दात काम. दोन किंवा तीन अक्षरी नावं. ओळखीतल्या एका मुलीचं नाव कादंबरी होतं. जेमतेम पॅम्प्लेट वाटेल इतकी बारीक होती बिचारी. नावाला अर्थ असतो ना? 'आमची कादंबरी आलीये का हो तुमच्याकडे?' 'तक्रार नोंदवायचीये, आमची कादंबरी हरवलीये दुपारपासून' अशी वाक्यं ऐकणारा माणूस आ वासेल आधी. वेगळेपणाचा हट्टापायी नाव ठेवताय फक्तं. गावसकरनी त्याचे आदर्श 'रोहन कन्हाय', एम.एल.जयसिंहा' आणि मेव्हणा 'गुंडप्पा विश्वनाथ' यांची मिसळ करून मुलाचं नाव रोहनजयविश्व ठेवलं पण पुढे पडद्यावर फक्तं रोहनच आलं, ते तीन आणि मधे बापाचं नाव असून पण त्याचा त्याला फायदा काही झाला नाही. मिथुननी स्वतः आणि मोहंमद अलीची भेसळ करून मुलाचं नाव मिमोह ठेवलं होतं. अरे, हाक मारायला तरी जमतंय का ते नाव.        

अपभ्रंश करण्यात तर आपण वाकबगार आहोत. एवढं सुंदर नाव असतं पण जवळीक झाली की किंवा आहे हे दाखवण्यासाठी एरवी जास्ती अपभ्रंश होतात लगेच. अव्या, सु-या, नित्या, रव्या, नंद्या, अथ्या, नच्या, सुन्या, संज्या, मुक्या, दिल्या. मूळ नावं काय स्वस्तं होती म्हणून मोठी ठेवली होती का? फारीनात जॉन्या, मायकेल्या, अंद्र्या, बराक्या. मॅथ्यूड्या, रॉबन्या अशा हाका कुणी मारत असतील असं वाटत नाही. मुलींना सुद्धा पुष्पे, सुमे, धुरपे, कुमे, प्रभे, गोदे, कृष्णे हाका असायच्या. पण आजीनी अशी नातीला मारलेली अपभ्रंशित हाक मात्रं मला कायम कानाला गॉड वाटत आलीये. म्हणून घरात माणसं असावीत खूप. सगळी तुमच्या जन्माच्या आधीची असावीत. प्रत्येकजण तुम्हांला कागदोपत्री नावापेक्षा लाडानी काहीतरी नाव देतो, मजा असते त्यात. समजा दहा बारा वर्षाची सुमी परकर पोलक्यातली एक चुणचुणीत मुलगी आहे, तिला अशी भरल्या घरात किती नावं असतात बघा. आजी कार्टे म्हणते, आजोबा लबाडी कुठेय म्हणतात, काका तिला गोपीचंद, बंड्या म्हणतोय, भाऊ तिला ताई म्हणतोय, मोठा असेल तर सुमडी कोमडी  म्हणतोय, आई सुमे म्हणते, बाबा तिला उगाचच महाराणी असल्यासारखं सुमाताई म्हणतायेत. वय कितीही वाढू देत पण त्या नावासरशी ती हाक मारणारा माणूस न बघता आठवतो. 

नावात काय असतं? काहीही नसतं पण ते धारण करणारा माणूस स्वकर्तुत्वाने त्याला योग्यं ठरवतो तेंव्हा ते अचूक आहे असं वाटायला लागतं. अमिताभ म्हणजे अमित है आभा जिसकी. नो लिमिट्स. पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे इतकं साधं आणि अनाकर्षक नाव बाळगणारा माणूस, उत्तम पुरुषाची सगळी लक्षण बाळगून होता. सचोटीने, स्वकर्तृत्वावर पैसा जमवला, दान केला. धोंडो केशव कर्वे इतकं जुनाट वाटणारं नाव धारण करणारा माणूस काळाच्या पुढचं काम करत होता. ग्लॅमरस जगात अजिबात न शोभणारं 'नाना' असं एरवी चारचौघात हाक मारण्यासाठी वापरलं जाणारं नाव घेणारा माणूस त्याच सामान्यं नावाची दहशत टिकवून आहे. मुरलीधर देविदास उर्फ बाबा आमटे या नावात काय आहे नतमस्तक होण्यासारखं? कार्य असलं की सगळं होतं. त्शेरिंग फिंन्त्सो डेंझोंग्पा हे काय सुटसुटीत नाव आहे का? 'थ्री इडियटस' मधलं फुनसुख वांगडू हे काय आवडण्यासारखं नाव आहे? नावात काय नसतंय, ते आणावं लागतं, स्वकर्तुत्वानी. त्यामुळे विल्यमसाब, आप बराबर है एकदम!

जन्माला आल्यावर मी दोन दिवस सतत रडत होतो म्हणे. जुन्या जाणत्या एक वयस्कं नर्स त्या दवाखान्यात होत्या. त्यांनी आईला विचारलं. घरात कुणी अकाली गेलंय का? वडिलांचे वडील, माझे आजोबा, वडील बारा वर्षाचे असताना गेले, माहिती पुरवली गेली. त्या म्हणाल्या, त्यांचं नाव ठेवा. शांत होईल. मग आज्जीनी कैक वर्षानंतर तिच्या मिस्टरांचं नाव माझ्या कानात घेतलं आणि मी एकदम म्युट झालो म्हणतात. कागदोपत्री जे नाव आहे ते कुणीही हाक मारत नाही, कुणी हाक मारली तरी मी लक्ष देणार नाही कारण अट्ठेचाळीस वर्षं ती कानाला सवयीची नाही. आजोबांच्या नावाचा अपभ्रंश आज्जीला ऐकावा लागू नये म्हणून तिनीच जयंत नाव ठेवलं. मतदान करताना मी आणि वडील पाठोपाठ जात नाही. आधीच आमचं आडनाव एकदम धड आहे, तिथली मठ्ठ माणसं आम्ही डुप्लिकेट मतदान करायला आल्यासारखी संशयानं बघतात.

नाव टिकवण्यासाठी लोकांना मुलगा हवा असतो, तो नाव आणि आडनाव लावतो म्हणून. मला माझ्या आजोबांचं नाव माहितीये. त्याच्या आधीची नावं? कालौघात काय काय पुसलं जातं, आपल्या सामान्य नावाला कोण लक्षात ठेवणारे इथे. आधी आपण नाव ठेवतो मग नावं. नाव घे, लाजू नको (हे कालबाहय झालंय, तरीही), नाव निघालं पाहिजे, नाव काढू नकोस त्याचं, नाव काढलंस बघ, तुझं नाव कमी करण्यात आलं आहे, नावं ठेवायला जागाच नाही काही अशी अनेक कानाला प्रिय, अप्रिय वाटणारी वाक्यं त्या सामान्य नावाशी निगडीत आहेत, एवढं खरं. :)

जयंत विद्वांस